शैक्षणिक कृतिसंशोधन kruti sanshodhan Pdf
शैक्षणिक कृतिसंशोधन – व्याख्या व स्वरूप नमुना कृतीसंशोधन 

दैनंदिन शालेय कामकाजात येणाऱ्या तात्कालिक अडचणी (समस्या) दूर करण्यासाठी शास्त्रशुद्ध रितीने केलेला अभ्यास म्हणजे 'शैक्षणिक कृतिसंशोधन' kruti sanshodhan होय.

शैक्षणिक कृतिसंशोधनात kruti sanshodhan पुढील गोष्टींचा समावेश होतो.

1) दैनंदिन शालेय कामकाजातील समस्यांचा चिकित्सक पद्धतीने अभ्यास

2) आपल्या कामात सुधारणा करण्यासाठी त्यातील समस्यांचा शास्त्रीय पद्धतीने विचार

3) आपल्या कामात सुधारणा होण्यासाठी प्रत्यक्ष प्रयोग.

4) उपलब्ध असलेल्या मर्यादित साधनसामग्रींच्या साहाय्याने कामात सुधारणा करण्यासाठी विविध मार्गांचा किंवा उपायांचा शोध

5) समस्या निराकरणार्थ शोधलेल्या मार्गाचे/उपायांचे मूल्यमापन व निष्कर्ष निश्चिती

6) निष्कर्षास अनुसरून समस्या निराकरणार्थ शोधलेले मार्ग/उपाय यांची पडताळणी

 ब) शैक्षणिक कृतिसंशोधनाची kruti sanshodhan आवश्यकता

       दैनंदिन अध्यापन करत असताना अनेक समस्या येतात. या समस्या सोडविण्यासाठी शिक्षक स्वतःला माहीत असलेले मार्ग किंवा दुसऱ्यांनी सांगितलेले मार्ग अवलंबतात. उदा. इयत्ता तिसरीतील विदयार्थ्यांना भाषा विषयातील दोन-तीन वाक्यात उत्तरे लिहिण्याच्या अडचणी येतात. विद्यार्थी समाधानकारकपणे उत्तरे लिहू शकत नाहीत. या समस्येच्या कारणांचा अभ्यास स्वतः शिक्षकांनी करणे आवश्यक आहे. प्रत्येक समसस्येचा चिकित्सक व शास्त्रशुद्ध पद्धतीने अभ्यास करून जर उपाययोजना केली तर ती परिणामकारक ठरू शकते व समस्येचे निराकरण होऊ शकते. कृतिसंशोधनाच्या kruti sanshodhan माध्यमातून आपल्या कामातील आणि पद्धतीतील कोणत्या बाबी ठेवायच्या व कोणती नवीन भर घालायची याचा निर्णय शिक्षकांनी स्वतः घेतला तरच विदयार्थ्यांचा सर्वांगीण विकास साध्य होऊ शकेल व शिक्षणाची गुणवत्ता वाढ योग्य दिशेने घडून येईल.

क) शैक्षणिक कृतिसंशोधनाची kruti sanshodhan उद्दिष्टे

1) दैनंदिन शैक्षणिक व्यवहारात निर्माण झालेल्या समस्यांचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करणे.

२) समस्या सोडविण्यासाठी योग्य उपायांचा शोध घेणे व त्या उपायांचा वापर करून निष्कर्ष काढणे.

3) कृतिसंशोधनाच्या kruti sanshodhan निष्कर्षांना अनुसरून आपल्या शालेय कामात योग्य तो बदल करून कामाचा शैक्षणिक दर्जा उंचावणे.

ड) कृतिसंशोधनासाठी kruti sanshodhan आवश्यक गोष्टी

कृतिसंशोधन  kruti sanshodhan हाती घेऊन ते यशस्वीरीत्या पूर्ण करण्यासाठी शिक्षकांमध्ये खाली नमूद केलेल्या

पाच गोष्टींची आवश्यकता आहे.

१) स्वतःच्या कामावर श्रद्धा, निष्ठा व समर्पणाची वृत्ती

२) कार्याला प्रवृत्त करणारे असमाधान

३) कृतिशील चिंतन

४) वैज्ञानिक दृष्टिकोन

5) आशावादी दृष्टिकोन

इ) कृतिसंशोधनाची प्रमुख साधने

१) विविध प्रकारच्या कसोट्या

                  अ) प्राविण्य कसोटी

                  ब) नैदानिक कसोटी

                  क) बुद्धिमापन कसोटी

                  ड) अभियोग्यता कसोटी

                  इ) वृत्तिमापन कसोटी

                 ई) व्यक्तिमत्त्वमापन कसोटी

२) प्रश्नावली

३) मुलाखत

फ) कृतिसंशोधनातील kruti sanshodhan  प्रमुख पायऱ्या

शालेय विषयातील एखादया समस्येचे निराकरण शास्त्रशुद्ध पद्धतीने करत असताना

कृतिसंशोधनातील kruti sanshodhan टप्प्यांचा आधार घ्यावा लागतो. या टप्प्यांची स्पष्ट कल्पना आल्यानंतर कृतिसंशोधन kruti sanshodhan प्रकल्प हाती घेणे योग्य ठरते.

१) स्थूल समस्यांची यादी करणे- दैनंदिन अध्यापन करत असताना शिक्षकांना अनेक अडचणी येतात. अनेक समस्या असल्या तरी शिक्षकांना योग्य/महत्त्वाची वाटेल अशी समस्या निवडून तिचे स्थूल स्वरूप या टप्प्यात नोंद करणे आवश्यक असते.. उदा. विद्यार्थी गणित विषयाच्या संपादनामध्ये मागे पडतात.

२)निश्चित समस्या ठरविणे समस्या नेमकी काय आहे हे निश्चित केल्याशिवाय - तिचा शास्त्रीय पद्धतीने अभ्यास करता येत नाही. कोणती शाळा ? कोणता विषय ? विषयातील नेमका कोणता घटक इ. बाबींची नोंद करून त्यामधील नेमकी कोणती समस्या अभ्यासायची आहे हे आधी निश्चितपणे ठरविले पाहिजे. उदा. इ. ४ थीमधील विदयार्थ्यांच्या गणित विषयातील बेरीज/वजाबाकी क्रियेवर आधारित शाब्दिक उदाहरणे सोडविताना येणाऱ्या अडचणी सोडविणे.

३) संभाव्य कारणांची यादी करणे - समस्या निर्माण होण्यापाठीमागची कारणे शोधून त्यांची नोंद करणे महत्त्वाचे आहे. त्यामुळे योग्य उपाययोजना करणे सोपे जाते.

४) गृहीत कृत्यांचा विचार करणे - समस्येमागील कारणे निश्चित केल्यानंतर प्राप्त परिस्थितीमध्ये समस्या निवारणार्थ आपल्याला काय करता येईल हे गृहीत कृत्याच्या स्वरूपात मांडावे लागते.

5) वस्तुस्थितीची निश्चिती करणे- समस्येमागील अनेक संभाव्य कारणांची नोंद केलेली असते. त्यातील महत्त्वाची कारणे माहीत करून घेणे आणि या कारणामागील कार्यकारणभावाचा शोध घेणे याची योजना तयार करावी लागते. त्यामुळे कारणामागील वस्तुस्थिती स्पष्ट होते.

6) उपाययोजनांचा आराखडा तयार करणे - समस्या उद्भवण्याची कारणे निश्चित झाल्यानंतर ती दूर करण्यासाठी कोणकोणते उपाय योजावे लागतील किंवा कोणकोणत्या कृती कराव्या लागतील याचा आराखडा तयार करणे आवश्यक असते.

7) मूल्यमापन-  समस्या निराकरणापूर्वी प्रकल्पपूर्व स्थिती निदर्शक नोंदी कराव्यात. या दोन्ही नोंदीमधील फरकांवरून परिस्थितीत कोणता बदल झांला हे समजते. निश्चित केलेल्या समस्येच्या अनुषंगाने अपेक्षित बदल झाला असेल तर समस्या निराकरणार्थ योजलेले उपाय/कृती या योग्य आहेत हे स्पष्ट होते. तसेच कोणते उपाय अधिक परिणामकारक आहेत याची माहिती मिळू शकते.

8) उपाययोजना - वरील मूल्यमापनांवरून योजलेल्या उपायांची परिणामकारकता समजते, कृतिसंशोधनाद्वारे परिणामकारक उपायांचा उपयोग शिक्षकांना दैनंदिन कामकाजात करता येतो.

ग) कृतिसंशोधन kruti sanshodhan  प्रकल्पाचा आराखडा

कृतिसंशोधन kruti sanshodhan प्रकल्प हाती घेण्यापूर्वी प्रकल्पाच्या कामाला योग्य व निश्चित दिशा मिळावी या दृष्टीने प्रकल्प आराखडा तयार करणे आवश्यक असते. कृतिसंशोधन प्रकल्पाचा आराखडा हा कृतिसंशोधनातील kruti sanshodhan पायऱ्यांवर आधारित असतो.

१.स्थूल समस्या

२. निश्चित समस्या

३. कृतिसंशोधन प्रकल्पाची आवश्यकता

४. पूर्वी झालेल्या संशोधनांचा (प्रकल्पाशी संबंधित) संक्षिप्त आढावा

५. उद्दिष्टे

६. गृहीतके

७. प्रकल्पाची व्याप्ती व मर्यादा

८. प्रकल्पाची कार्यपद्धती (कृतिसंशोधनासाठी निवडलेली संशोधनपद्धती, माहिती संकलनासाठी निवडलेली साधने)

९. संकलित माहितीचे विश्लेषण

१०. निष्कर्ष

११. उपयोजन

१२. कालविभागणी म्हणजेच संशोधनातील प्रत्येक टप्प्यास लागणारा वेळ

१३. प्रकल्पासाठी आर्थिक तरतूद (साधनांची छपाई, प्रवासखर्च व इतर किरकोळ खर्च)

            वरील सर्व गोष्टींचा विचार करून अभ्यास करून आपण कृतीसंशोधन तयार करू शकता. नमून्यासाठी आपण खालील कृतीसंशोधन डाऊनलोड करून घेऊ शकता. कृती संशोधन Word File मिळवण्यासाठी समोरच्या Download बटणवर क्लिक करा.

“विद्या मंदिर दापचरी ता डहाणू जि पालघर येथील इयत्ता ६ वी   च्या विद्यार्थ्यांना स्वाध्याय करत असताना येणा-या   समस्यांचा शोध घेऊन त्या वरील उपायांची   परिणामकता अभ्यासणे.”

जिल्हा परिषद प्राथमिक शाळा मोडगाव येथील इयत्ता ३ री च्या विद्यार्थांना परिसर अभ्यासातील नकाशा वाचनात

येणा-या समस्यांचा अभ्यास करुन उपायांची

परिणामकता अभ्यासणे.”

 “जिल्हा परिषद प्राथमिक व उच्च माध्यमिक शाळा उधवा मराठी   येथील इयत्ता ८ वी च्या विद्यार्थ्यांना भूगोल विषयातील नकाशा

वाचनात येणा-या समस्यांचा अभ्यास  करून

 उपायांची परिणामकता अभ्यासणे.”